[1] Wskazać należy przede wszystkim na pracę A. Eisenbacha     Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972, szczególnie s. 25-60; natomiast bliższe dane o tej grupie w Łodzi w okresie do 1863 r.  zawiera książka  F. Friedmana     Dzieje Żydów w Łodzi  od  początków  osadnictwa Żydów do r. 1863, Łódź 1935, s. 74-86, 269-271.

[2] O stosunku łódzkiej ortodoksyjnej społeczności żydowskiej do osób wykraczających poza ramy tradycji, nie tylko religijnej, ale nawet zawodowej, pisze F. Friedman     (Dzieje..., s. 227): „niechęć i uprzedzenie społeczeństwa żydowskiego w owych czasach do zawodu tkackiego, zabarwione religijnie, odegrały bezsprzecznie rolę poważnej przeszkody w rozpowszechnieniu się tkactwa wśród ortodoksyjnych mas żydowskich”.

[3] H. Nusbaum    , Szkice historyczne z życia Żydów w Warszawie od pierwszych śladów pobytu ich w tym mieście do chwili obecnej, Warszawa 1881, s. 61. 

[4] Por. np.: A History of the Jewish People, ed. by H. H. Ben-Sasson    , Harvard 1976, s. 830-831.

[5] O I. Zajdemanie por. np.: G. Missalowa    , Studia nad powstaniem łódzkiego okręgu przemysłowego, t. 1: Przemysł, Łódź 1964, s. 113; F. Friedman    , Dzieje..., s. 59, 127.

[6] F. Friedman    , Dzieje..., s. 142.

[7] Por. Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), Anteriora Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego (dalej: RGP-Ant.) 2534, s. 97.

[8] Wówczas była to mała bóżnica drewniana. Budowa murowanej synagogi została rozpoczęta w 1859 r.; szerzej por. rozdział II.

[9] Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Centralne Władze Wyznaniowe (dalej: CWW) 1712, s. 49-51. Por. również: APŁ, Akta miasta Łodzi (dalej: AmŁ) 1565, s. 83.

[10]  Por.: Protokoły z przesłuchań i inne materiały śledztwa, AGAD, CWW 1712, s. 52-73.

[11] APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 151-152.

[12] Szerzej por.: S. P. De Vries    , Obrzędy i obyczaje Żydów, przekł. i oprac. A. Borowski    , Kraków 1999, s. 38-41.

[13] Był jednym z najbardziej przedsiębiorczych ówczesnych łódzkich Żydów, dzierżawcą dochodów konsumpcyjnych  Łodzi. Usiłował np. prowadzić skład przędzy, co spowodowało konflikt z największym chrześcijańskim kupcem w tej branży K. Trenklerem   . Prowadził również intensywną działalność budowlaną, tworząc m.in. na dwóch własnych  posesjach ulicę, nazywaną ulicą Saltzmana (obecnie Solna), a także budując gminną mykwę. Natomiast historia jego starań o zamieszkanie w „ekstrarewirze” świadczy o tym, że zachowywał nadal ubiór i zwyczaje ortodoksyjne, zresztą inaczej nie mógłby być ani chasydem, ani dzierżawcą dochodów bóżniczych. Szczegóły por.: F. Friedman    , Dzieje..., s. 77-81. O przynależności Saltzmana do jakiejś – bliżej nieokreślonej – grupy chasydzkiej (zapewne kockiej) por. s. 14.

[14]  Akcja ta opierała się na paragrafie 6 niezatwierdzonej jeszcze przez Rząd Gubernialny Warszawski (zatwierdzenie nastąpiło dopiero 24.01/5.02.1849 r.) umowy dzierżawnej z 3/15.09.1848, stwierdzającej, iż „rodały przez bractwa lub jakie bądź towarzystwo albo sekty posiadane, lub w przyszłości posiadać [się] mogące miejsca pod żadnym pozorem nie mają. Czyli z powodu, że dzierżawca w poborze dochodu licznych doznaje trudności, wszystkie rodały w bóżnicy złożone będą i tam jedynie czytanie ich odbywać się może. Gdyby jednak zamożniejsi starozakonni pragnęli używać rodału w szkółce, obowiązani wpierw porozumieć się o to z dzierżawcą i należność z góry opłacić” – APŁ, AmŁ 1565, s. 148, 150 (zatwierdzenie).

[15] Pochodzący z Częstochowy M. Zand   , zięć I. Zajdemana   , był handlarzem przędzy i towarów jedwabnych i sukiennych. W omawianym okresie jego roczny obrót wynosił ok. 20 tys. rubli. Od 1858 r. M. Zand prowadził przędzalnię wełny. Por.: F. Friedman    , Dzieje..., s. 83, 143, 155, 166; W. Puś    , Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914, Łódź 1998, s. 54, 73, 78.

[16] APŁ, AmŁ 1565, s. 85-86, 91.

[17] APŁ, AmŁ 1565, s. 91-92.

[18] APŁ, AmŁ 1565, s. 247-248.

[19] APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 152-153; AGAD, CWW 1712, s. 39.

[20] APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 159.  

[21] APŁ, AmŁ 1565, s. 247-248. Budynek ten znajdował się w granicach rewiru, dokładnego adresu nie zdołano ustalić.

[22] APŁ, AmŁ 1565, s. 264-266, 272-274.

[23] APŁ, AmŁ 1565, s. 431-432, 438-439, 458-459.

[24]  L. Co   hn (Kohn) pochodził, podobnie jak I. Zajdeman    i M. Zand   , z Częstochowy. W 1850 r. przeniósł się do Łodzi. Jego obrót roczny wynosił 15.000 rubli. Por.: F. Friedman    , Dzieje..., s. 166; W. Puś    , op. cit., s. 54.

[25] Jest to jedno z pierwszych wystąpień w źródłach postaci I. Poznańskiego   . Liczył on wówczas 23 lata. W kontekście omawianych wydarzeń warto wspomnieć, że posiadał – jak na ówczesne warunki – wysokie wykształcenie świeckie (progimnazjum). Por.: K. Badziak    , Wielkość i upadek fortuny Poznańskich, [w:] Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944. Wybrane problemy, pod red. W. Pusia     i  S. Liszewskiego    , Łódź 1991, s. 81.

[26] APŁ, AmŁ 1565, s. 432.

[27] APŁ, AmŁ 1565, s. 460. Wezwanie to prawdopodobnie odniosło skutek, gdyż w dalszych aktach brak pism w tej sprawie.

 [28] Szerzej o czasopiśmie por.: M. Fuks    , Prasa żydowska w Warszawie 1823-1939, Warszawa 1979, s. 47-61.

[29] Por.: K. Stefański    , Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta, 1821-1914, Łódź 1995, s. 52. Synagogi te były poprzedniczkami synagogi reformowanej na Tłomackiem; szerzej por.: H. Nusbaum    , op. cit., s. 91-113.

[30] APŁ, AmŁ 1562, s. 396-397, 410-411.

[31] APŁ, AmŁ 1562, s. 394. K. Stefański      (Architektura..., s. 53) poddaje w wątpliwość istnienie posesji o tym numerze hipotecznym; jednak w 1920 r. nr hipoteczny 307 nosiła posesja nr polic. 21 przy ul. Północnej (rep. 2480), a nr 307 a,a (czyli powstały zapewne z podziału pierwotnego nr 307) – posesja nr polic. 19 przy tejże ulicy (rep. 3104).

[32] K. Stefański    , Architektura..., s. 53.

[33] O synagodze tej szerzej w rozdziale IV.

[34] APŁ, Notariusz (dalej: Not.) R. Danielewicz    1879/2371.

[35] I. Poznański    od 1872 r. był właścicielem dużej, nowoczesnej tkalni wyrobów bawełnianych. Przełom lat 70. i 80. XIX w. to okres niezwykle wysokich zysków i bardzo szybkiej rozbudowy fabryki, powodujących wzrost znaczenia Poznańskiego wśród przemysłowców łódzkich – w końcu lat 70. był on już jednym z czołowych łódzkich burgeois. W roku 1879 firma I. Poznańskiego posiadała 860 krosien i 36.000 wrzecion. Szerzej por.: K. Badziak    , Wielkość..., s. 87-89; S. Pytlas    , Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864-1914, Łódź 1994, s. 41.

[36] Sz. Heyman    był właścicielem średniej wielkości przędzalni, RGP-Wydział Administracyjny (dalej: Adm.) 1276, a nie tkalni, jak błędnie podaje I. Ihnatowicz  [    w:] Przemysł łódzki w latach 1860-1900, Wrocław 1965, s. 156.

[37] H. Wulfsohn    był znanym kupcem. Prowadził – wraz z Fajwlem Grünfeldem wspólną firmę handlową. Przemysłowcem stał się dopiero w roku 1890, kiedy nabył nieruchomość przy ul. Piotrkowskiej 80, gdzie założył tkalnię i przędzalnię wyrobów wełnianych (K. Badziak    , Informacja ustna). W jego wypadku asymilacja szła bardziej w kierunku niemieckości, niż polskości. Por.: S. Pytlas    , op. cit., s. 308-309.

[38] I.  Birnbaum   ,  notabene  zięć  wspomnianego wcześniej Sz. Saltzmana   , prowadził wówczas w Łodzi duże przedsiębiorstwo handlowe, które m.in. reprezentowało interesy kilku firm zagranicznych. Wyróżniało się ono pod względem wielkości obrotów. W końcu lat 70. Birnbaum zdecydował się na podjęcie działalności przemysłowej, nabywając od Karola Scheiblera    przędzalnię wełny przy ul. Dzikiej 3. W latach 80. liczne interesy łączyły go z firmami handlowymi i przemysłowymi z Moraw. Szerzej por.: K. Badziak    , Aktywność  ekonomiczna  i  społeczna rodziny  Barcińskich     w  Łodzi  (do  1939  r.), „Rocznik Łódzki” T. 46, 1999, s. 109-110.

[39] A.  Baruch      był  wspólnikiem  pabianicko-łódzkiej  firmy  „Bracia Baruch”,  zatrudniającej w 1879 r. ok. 200 robotników. Zajmował się w niej zakupem półfabrykatów, sprzedażą gotowych wyrobów w składzie łódzkim oraz prowadził kasę i księgi handlowe. Syn jego brata, Maksymilian   , w latach 80. był już całkowicie zasymilowany do polskości; publikował w piotrkowskim „Tygodniu”. Por.: K. Badziak    , Obraz burżuazji w Pabianicach. Baruchowie   , „Pabianiciana” T. 1, 1992, s. 89-91, 98-99.

[40] J. Silberstein    był kupcem, protoplastą drugiej – po Poznańskich    – największej żydowskiej fabrykanckiej rodziny Łodzi. Zajmował się m.in. wyrębem lasów, a następnie spekulacją nieruchomościami łódzkimi. Por.: K. Badziak    , J. Strzałkowski    , Silbersteinowie   , Lichtenfeldowie   , Birnbaumowie   , Poznańscy   , Eigerowie   , Łódź 1994, s. 9, 25.

[41] Jest to podstawowa cecha spółki szczególnej według obowiązujących wówczas przepisów Kodeksu Napoleona (art. 1842); por.: M. Planiol    , O zobowiązaniach. Dowody, Nauka ogólna o zobowiązaniach. Umowy, przekł. z franc. pod red. J. Namitkiewicza    , Warszawa 1928, s. 428-429.

[42] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 5-6.

[43] Szczegóły budowy nowej synagogi, „Dziennik Łódzki” 1887, nr 210, 10/22 września 1887 r., s. 2.

[44] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 12-15. Inaczej przedstawia sprawę powstania komitetu cytowany artykuł w „Dzienniku Łódzkim” (Szczegóły...), według którego Sz. Heyman   , I. Kempiński   , J. Silberstein   , H. Wulfsohn    i J. Graff    przystąpili do niego dopiero w 1881 r.

[45] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 16-18.

[46] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 7-8. Takie działanie gubernatora piotrkowskiego spowodowane było zapewne znajomością faktu, że organem władzy, zatwierdzającym statut synagogi przy ul. Daniłowiczowskiej w 1855 r. była Rada Administracyjna (por.: H. Nusbaum    , op. cit., s. 100-101), której uprawnienia w wyniku reform popowstaniowych w znacznej części przeszły na generał-gubernatora.

[47] Szczegóły...

[48] W rosyjskim języku prawniczym odpowiednikiem polskiego słowa „statut” jest устав, co powoduje błąd popełniany często przez nieprofesjonalnych polskich tłumaczy, nadających w tłumaczeniach statutom stowarzyszeń rangę ustawy. Używanie w języku polskim słowa „ustawa” na oznaczenie statutu było rusycyzmem rozpowszechnionym w II poł. XIX w.

[49] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 21-24.

[50] Zbiór Praw. Postanowienia i rozporządzenia rządu w guberniach Królestwa Polskiego obowiązujące, wydane po zniesieniu w 1871 roku urzędowego wydania Dziennika Praw Królestwa Polskiego, t. 2, oprac. W. Wyziński    , Warszawa 1875, s. 149.

[51] Por.: A. Okolski    , Wykład prawa administracyjnego oraz prawa administracyjnego obowiązującego w Królestwie Polskim, t. 2, Warszawa 1882, s. 320-321.

[52] APŁ, Not. Danielewicz, rep. 649/1881.

[53] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 28.

[54] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 26.

[55] Szczegóły...

[56] A. Wolff był autorem wielu synagog: w Stuttgarcie, Ulm, Heilbronn, Karlsbadzie i Norymberdze oraz kościoła w Karlvarstadt – K. Stefański    , Architektura..., s. 154; J. Strzałkowski    , Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź 1997, s. 131-132.

[57] K. Stefański    , Architektura..., s. 127. Kwestię autorstwa przypisywanych H. Majewskiemu    budowli (synagoga przy ul. Promenadowej była tylko jedną z wielu) omawia szczegółowo J. Strzałkowski    , Architekci..., s. 8-10, 90-97, wskazując na fizyczną niemożliwość zaprojektowania przez niego tak dużej ilości obiektów. 

[58] APŁ, AmŁ 7150, nlb. 

[59] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 32. 

[60] APŁ, AmŁ 7150, nlb.

[61] Szczegóły....

[62] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 32. 

[63] Szczegóły por.: APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 34.

[64] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 42. Projekt statutu został zwrócony Prezydentowi m. Łodzi, por.: APŁ, AmŁ 7150, nlb.

[65] Wynika to wyraźnie z fragmentu cytowanego pisma Generał-Gubernatora Warszawskiego z 24 czerwca 1882 r.: „Co zaś dotyczy wewnętrznej organizacji planowanej synagogi, to władze nie mogą i nie powinny ustanawiać dla niej swoich praw i nadawać charakter obowiązkowy takim postanowieniom, które wymykają się spod ich kontroli, nie odpowiadają ich celom i nie są dla niech przedmiotem zainteresowania. [Władze] winny starać się tylko o to, aby organizowany dom modlitwy swoim charakterem i przeznaczeniem nie naruszał interesów osób trzecich i wymagań dobra ogólnego” – APŁ, RGP-Adm., s. 42-43. Kwestia charakteru prawnego instytucji, zwanej „Zgromadzeniem Członków Synagogi” budzi obecnie kontrowersje wśród historyków i historyków prawa. Autor niniejszego tekstu przedstawia tu rozwiązanie, które uważa za najbardziej prawdopodobne, wyraźnie jednak zastrzegając, że istnieją również propozycje odmienne. Szczegóły z tym związane, a także dyskusja z argumentami wysuwanymi przez zwolenników innych rozwiązań tej kwestii, nie wchodzą jednak w zakres niniejszego opracowania.

[66] Por.: S. Pytlas    , op. cit., s. 295.

[67] Przepisy te określały udział i uprawnienia rabina gminy w sporządzaniu aktów stanu cywilnego (m.in. rabin prowadził tzw. księgi przedmetrykalne, na podstawie których następowało sporządzenie aktu stanu cywilnego) – por. Postanowienie Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z 7 września 1830 r. („Dziennik Praw”, t. XIII, s. 147), obowiązujące również w tym zakresie w okresie międzywojennym.

[68] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 42-44.

[69] APŁ, AmŁ 7150, nlb.

[70] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 55-58.

[71] K. Stefański    , Architektura..., s. 127-128.

[72] Szczegóły por.: I. Ihnatowicz    , op. cit., s. 52-55.

[73] K. Stefański    , Architektura..., s. 128.

[74] Kronika Łódzka. Ruch budowlany – Nowa synagoga, „Dziennik Łódzki” 1885, nr 91.

[75] Kronika łódzka – nowa synagoga, „Dziennik Łódzki” 1886, nr 91; Szczegóły...

[76] Szczegóły...

[77] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 64-66 (cytat ze s. 65-66).

[78] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 42.

[79] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 60-61.

[80] APŁ, Not. Kamocki 1254/1887, zał.

[81] APŁ, Not. Kamocki 1254/1887.

[82] APŁ, Not. Kamocki 1255/1887. Również tekst drukowany z nieoficjalnym, niekiedy niedokładnym tłumaczeniem polskim – broszura Drugi wypis z aktu urzędowego notariusza łódzkiego Jana syna Franciszka Kamockiego z r. 1887.    Nr rejestru 1255, [Łódź 1887], zachowana w aktach Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego (APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 91n). 

[83] APŁ, Not. Kamocki 1256/1887. 

[84] APŁ, Not. Kamocki 1255/1887. Ostatecznie regulacji hipotecznej dokonano dopiero w 1897 r., przy czym na skutek niedokładnego tłumaczenia protokołu zebrania z języka polskiego na rosyjski do ksiąg hipotecznych wpisano nigdy nieistniejącą instytucję p.n. Obszczestwo Sinagogi (nazwa tłumaczona później na „Towarzystwo Synagogi”), zamiast „Zgromadzenie Synagogi”.

[85] Pierwszy wypis..., s. 4-5.

[86] Por. np.: M. Planiol    ,  op. cit., s. 428-429.

[87] Por. np.: § 19, 22, 25 statutu (Pierwszy wypis...).

[88] Pierwszy wypis..., s. 14. 

[89] Dokument ten reprodukowany był parokrotnie, m.in. w albumie Pałac Poznańskich w Łodzi, Łódź 1995, s. 27 (tu pod mylnym tytułem Druk Komitetu Synagogi).

[90] Tak określano księgi tego typu jeszcze na początku lat 20. XX w.; por.: APŁ, Łódzka Gmina Wyznaniowa Żydowska (dalej: ŁGWŻ) 324, s. 30: „Zarząd Synagogi [w Kaliszu] w porozumieniu z Zarządem Gminy Żydowskiej zawiadamia że księgi hipoteczne męskich i żeńskich miejsc w synagodze nie są w porządku, postanowiono przeto przeprowadzić rejestrację takowych”.

[91] Wartość miejsca w synagodze przy ul. Promenadowej w 1896 r. oceniano na 1000 rubli; miejsce w synagodze na Wolborskiej było dziesięciokrotnie tańsze. Por.: Opis masy spadkowej Hermana Konstadta, APŁ, Not. Grabowski, rep. 351/1896.

[92] Por. szerzej: K. Stefański    , Architektura..., s. 129.

[93] K. Stefański    , Architektura..., s. 129-130. 

[94] Inauguracja nowej synagogi, „Dziennik Łódzki” 1887, nr 206.

[95]  Otwarcie synagogi, „Dziennik Łódzki” 1887, nr 205, 4/16.09, s. 1.

[96] APŁ, Not. Jonscher, rep. 1545/1897, zał.

[97] W 1885 r. przeciwnikom ortodoksji, na czele z I. Poznańskim   , udało się przejąć kontrolę nad Dozorem Bóżniczym również dzięki cichemu poparciu władz miejskich.  

[98] APŁ, AmŁ 7154, nlb.

[99] APŁ, AmŁ 7154, nlb.

[100] Por.: APŁ, AmŁ 7154, nlb.

[101] Por.: APŁ, Not. Jonscher, rep. 1545/1897, zał.

[102] APŁ, AmŁ 7154, nlb.

[103] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 62-63.

[104] Dokonywała się wówczas reorganizacja władz policyjnych w Łodzi. Policmajstrowi planowano przekazanie prowadzenia ksiąg ludności i kontroli ruchu ludności, prowadzenia ksiąg stanu cywilnego wyznań niechrześcijańskich, założenia i prowadzenia biura adresowego – por.: B. Pełka    , Akta rosyjskich władz policyjnych w Łodzi do roku 1914, „Archeion” T. 75, 1983, s. 134.

[105] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 87-88.

[106] APŁ, RGP-Adm. 8877, s. 89-90.

[107] APŁ, Not. Jonscher, rep. 1545/1897, zał.

[108] Por. oficjalne wydawnictwo Сведения о всех гминных судах, учебных заведениях, римско-католических костелах [...] еврейских божницах..., Петроков 1899, s. 62-63, które wskazuje na istnienie w Łodzi dwu odrębnych okręgów bóżniczych. Możemy się też z niego dowiedzieć, że w synagodze zatrudniony był kaznodzieja, 2 kantorów, 7 osób służby synagogalnej i sekretarz (11 osób), podczas gdy w synagodze staromiejskiej na ul. Wolborskiej zatrudniano tylko 9 osób.

[109] APŁ, AmŁ 7164, nlb.

[110] APŁ, Not. Kamocki, rep. 538/1888. i zał.

[111] Sprawozdanie z działalności Łódzkiej „Talmud-Tory” i warsztatów rzemieślniczych za lata 1899/1900, 1900/1 i 1901/2..., s. 5.

[112] Dzieje tej instytucji nie doczekały się dotychczas pełnego zbadania: o okresie do 1914 r. por.: W. Puś    , op. cit., s. 151-152, o dalszych dziejach: K. Baranowski    , Żydowskie średnie szkoły ogólnokształcące w Łodzi, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1981, nr 3, s. 27 i księga pamiątkowa uczniów: Szkoła Przemysłowa Towarzystwa Szerzenia Oświaty i Wiedzy Technicznej wśród Żydów w Łodzi, Tel Aviv 1998, passim.

[113] I. Fater    , Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, przekł. z hebr. E. Świderska    , Warszawa 1997, s. 229.

[114] S. Pytlas    , op. cit., s. 312.

[115] P. Samuś    , Społeczność żydowska w życiu politycznym Łodzi w latach 1865-1914, [w:] Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944. Wybrane problemy, red. S. Liszewski    , W. Puś    , Łódź 1991, s. 199. 

[116]  Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. nauk. J. M. Majchrowski    , Warszawa 1994, s. 500; P. Spodenkiewicz    , Zaginiona dzielnica. Łódź żydowska – ludzie i miejsca, Łódź 1998, s. 83-87.

[117]  Szerzej por.: J. Walicki    , Szkolnictwo i nauczyciele żydowscy w Łodzi w XIX-XX wieku, [w:] Rola nauczycieli łódzkich w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi, red. S. Gala    , Łódź 1998, s. 223-225.

[118] Szczegóły por.: APŁ, Komisja Szacunkowa Miejska 4763, nlb.

[119] APŁ, Komisja Szacunkowa Miejska 4763, nlb., APŁ, ŁGWŻ 270, nlb.

[120] Sprawozdanie Zarządu Łódzkiej Gminy Starozakonnych za 1917 rok, Łódź [1918], s. 16.

[121] Łódzka Gmina Starozakonnych. Sprawozdanie za 1918 rok, APŁ, ŁGWŻ 193, s. 10. Były to wypłaty „w poczet zaległości za lata 1913-1917 oraz na poczet subsydium za 1918 rok” – Ibidem, s. 17.

[122] APŁ, ŁGWŻ 270, nlb.

[123] APŁ, ŁGWŻ 280. Jak można przypuszczać, w związku z ogólnym kryzysem gospodarczym i brakiem większych wpływów, Komitet Synagogi nie przekazywał od razu otrzymanych sum H. Altermanowi,    lecz przeznaczał je na cele ogólnej działalności synagogi – APŁ, ŁGWŻ 270, nlb.

[124] Wiele materiałów w tej sprawie, por.: APŁ, ŁGWŻ 87, passim.

[125] APŁ, ŁGWŻ 286, s. 1-2.

[126] APŁ, ŁGWŻ 286, s. 3-4.

[127] Por. zapisy w dzienniku wchodzącej i wychodzącej korespondencji za 1920 r. (APŁ, ŁGWŻ 432 i 433, nlb.).

[128] Por. ogłoszenia prasowe, np. „Głos Poranny” nr 231, 24 września 1929 r., s. 11; „Głos Poranny” nr 257, 17 września 1933 r., s. 13; „Głos Poranny” nr 103, 14 kwietnia 1938 r., s. 9. 

[129] Uroczyste nabożeństwo w Wielkiej Synagodze, „Głos Poranny” nr 310, 10 listopada 1938 r., s. 6; Uroczyste nabożeństwo w Wielkiej Synagodze w rocznicę zgonu Marszałka Piłsudskiego, „Głos Poranny” nr 127, 10 maja 1938 r., s. 8, P. Spodenkiewicz    , Zaginiona dzielnica. Łódź żydowska – ludzie i miejsca, Łódź 1998, s. 74.

[130] O ówczesnych przejawach antysemityzmu w Polsce por.: E. Melzer    , No Way Out. The Politics Of Polish Jewry 1935-1939, Cincinnati 1997, s. 39-94.

[131] Hołd prochom powstańców złożyła wczoraj Łódź, „Głos Poranny” nr 22, 23 stycznia 1938 r.

[132] APŁ, ŁGWŻ 436, s. 16.

[133] Kantor synagogi gminnej, Oszer Winograd   , pobierał wówczas 600 zł miesięcznie (APŁ, ŁGWŻ 438, s. 21), co odpowiadało średniej płacy kierownika wydziału w banku. Natomiast suma 35 zł miesięcznie była prawie trzykrotnie niższa od najniższej płacy w przemyśle włókienniczym Łodzi – zamiataczki (sprzątaczki), zarabiającej wówczas ok. 92 zł miesięcznie: por. „Rocznik Statystyczny m. Łodzi” 1929, s. 174, 175. Nie da się jednak wykluczyć, że wspomniane przypuszczenie jest fałszywe, wywołane przypadkową zbieżnością nazwisk.

[134] APŁ, AmŁ 15751.

[135] M. Rogoziński    , Moje szczęśliwe życie, Łódź 1994, s. 91.

[136]  Kto był..., s. 500.

[137]  P. Waingertner    , Stowarzyszenie humanitarne „Montefiore – B’nei B’rith” w Łodzi (1926-1938), [w:] Polacy-Niemcy-Żydzi w Łodzi w XIX-XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, pod red. P. Samusia    , Łódź 1997, s. 403, 404, 407.

[138] Rocznica zgonu Hercla   , „Głos Poranny” nr 173, 28 lipca 1929 r., s. 9.

[139] Wczorajsze demonstracje w Łodzi, „Głos Poranny” nr 205, 29 sierpnia 1929 r., s. 3.

[140] Cyt. za: P. Spodenkiewicz    , op. cit., s. 74.

[141] APŁ, Przełożony Starszeństwa Żydów 9, s. 91.

[142] „Księga Adresowa m. Łodzi” 1937-1939, Dz. II, s. 73, 89, 202.

[143] I. Rubin    , Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939-1945, Londyn 1988, s. 171.

[144] Podaje się różne daty: J. Baranowski    , Łódzkie getto 1940-1944. Vademecum, Łódź 1999, s. 27 – 10 listopada; I. Rubin    , op. cit., s. 172, pisze o nocy z 10 na 11 listopada; S. Huberband    , The Destruction of the Synagogues in Lodz, [w:] Lodz Ghetto. Insida a Community under Siege, ed. by A. Adelson    , R. Lapides    , New York 1989, s. 70, podaje jako moment zniszczenia noc z 14 na 15 listopada; T. Bojanowski    , Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939-1945), Łódź 1992, s. 228, wymienia datę 15 listopada.

[145] S. Baranowski    , Pamiętnik robotnika, wybór i oprac. T. Mrozowski    , Łódź 1974, s. 95. 

[146] APŁ, AmŁ 15751.