[1] Por. rozdział I.

[2] K. Stefański    , Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta, Łódź 1995, s. 47.

[3] Szerzej por.: F. Friedman    , Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa Żydów do r. 1863. Stosunki ludnościowe, życie gospodarcze, stosunki społeczne, Łódź 1935, s. 43-70.

[4] Archiwum Sądu Rejonowego w Łodzi (dalej: ASRŁ), Wydział (dalej: Wydz.) XX Ksiąg Wieczystych (dalej: KW), rep. 6528, Zb. dok., dok. nr 1.

[5] F. Friedman    , Dzieje..., s. 55-56.

[6] ASRŁ, Wydz. XX KW, rep. 6528, Zb. dok., dok. nr 1.

[7] ASRŁ, Wydz. XX KW, rep. 6528, Zb. dok., dok. nr 2.

[8] Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), Łódzka Gmina Wyznaniowa Żydowska (dalej: ŁGWŻ) 138, s. 6-8. 

[9] Otrzymała nr repertorium hipotecznego 238. Por.: ASRŁ, Wydz. XX KW, rep. 6528, Zb. dok., dok. nr 3 i 4.

[10] Spowodowało to, iż Dozór zdecydował się wykorzystać budynki, znajdujące się na gruncie zakupionym od G. Zakrzewskiego jako tymczasowe pomieszczenia modlitewne – APŁ, Akta miasta Łodzi (dalej: AmŁ) 1566, s. 958.

[11] Por.: Protokół konferencji Magistratu m. Łodzi i Dozoru Bóżniczego w sprawie budowy nowej bóżnicy przy ul. Wolborskiej nr 202, 16.02.1859, [w:] Początki rozwoju kapitalistycznego miasta Łodzi (1820-1864). Źródła, Oprac. A. Rynkowska    , Warszawa 1960, s. 455-456.

[12] Remanent ten pochodził ze składki bóżniczej, celowo podwyższanej ponad bieżące potrzeby, por.: APŁ, Rząd Gubernialny Piotrkowski-Anteriora (dalej: RGP-Ant.) 2534, s, 72-75, 103-106, 109-112, 135-136, 159. Przekazany został na cele budowy na przełomie 1859 i 1860 r. – APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 863-864, 868; APŁ, RGP-Ant. 2535

[13] Por. również: APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 851-852.

[14] Protokół..., s. 456.

[15] APŁ, AmŁ 1562, s. 21-23.

[16] Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Centralne Władze Wyznaniowe (dalej: CWW) 1712, s. 124-127. Kosztorys stanowi załącznik do projektu i znajduje się na s. 127-135.

[17] AGAD, CWW 1712, s. 136-138; K. Stefański    , Architektura..., s. 48-49.

[18] Por.: APŁ, AmŁ 1562,  s. 610-620.

[19] O S. Lande, jednym z największych ówczesnych łódzkich kupców i przemysłowców, wiele informacji podał ostatnio w artykule poświęconym jego ojcu S. Przygodzki    , Dawid Lande    1796-1858. Kupiec i przemysłowiec. Szkic do portretu polskiego burgeois, „Rocznik Łódzki” T. 44, 1997, s. 119, 125-127, 130-133.

[20] W budynku m.in. nie było jeszcze ławek, por.: APŁ, RGP-Ant. 2535, s. 282-287; H. Banner    , Gmina żydowska w Łodzi. Krótki zarys dziejów ustrojowo-gospodarczych, Łódź 1938, s. 22.

[21] Były to prawie 454 ruble, por.: APŁ, RGP-Ant. 2535, s. 197-200, 205, 207-208.

[22] Lata 1865-1873 to okres burzliwego rozwoju łódzkiego przemysłu, por.:  K. Badziak    , W. Puś    , Gospodarka Łodzi w okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), [w:] Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin    , t. 1, Do 1918 r., red. B. Baranowski    , J. Fijałek    , Warszawa 1980, s. 244, 264; I. Ihnatowicz    , Przemysł łódzki w latach 1860-1900, Wrocław 1965, s. 22.

[23] APŁ, AmŁ 1562, s. 606-607, 662.

[24] APŁ, ŁGWŻ 473.

[25] W 1875 r. Dozór Bóżniczy oceniał, iż na oświetlenie i ogrzewanie synagogi i szkółki (училища) na ul. Wolborskiej należy przeznaczyć 5 сяжни drzewa sosnowego i 10 dębowego oraz 650 funtów świec стеровых i 1000 funtów саловых, APŁ, AmŁ 7143, k. 118. 

[26] APŁ, AmŁ 7144, nlb. Więcej informacji o A. Baruchu zob. w rozdziale III.

[27] APŁ, AmŁ 7157, nlb.

[28] APŁ, AmŁ 7143, k. 119. W latach 70.  opłaty z domów modlitwy były szczegółowo opisywane w umowie dzierżawnej, por.: APŁ, AmŁ 7144, nlb.

[29] Por. np.: APŁ, AmŁ 7147, k. 17-18. W latach 80. warunki dzierżawy, w tym ceny za czytanie rodału, nie ulegały zmianom, por.: APŁ, AmŁ 7150, nlb.

[30] APŁ, AmŁ 7145, k. 100; APŁ, AmŁ 7145, k. 92.

[31] APŁ, AmŁ 7150, nlb.

[32] APŁ, AmŁ 7157, nlb.

[33] APŁ, AmŁ 7142, nlb; APŁ, AmŁ 7143, k. 27.

[34] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 218-220. Wedle umowy, I. Poznański    (ówczesny członek Dozoru Bóżniczego) miał sprawować pieczę nad zrealizowaniem zawartego z rzeźbiarzami kontraktu, a nawet miał prawo zmieniać jego ustalenia. Możliwe więc, że fundusze na Aron-haKodesz pochodziły z nielegalnej składki przeprowadzonej wśród wiernych, których reprezentantem był D. Izraelowicz    . Kwestii tej – ze względu na brak źródeł – nie da się już chyba ostatecznie wyjaśnić.

[35] Szerzej por. rozdział VII.

[36] Kronika Łódzka, „Dziennik Łódzki” 1885, nr 200, s. 2.

[37] APŁ, AmŁ 7152, nlb; APŁ, ŁGWŻ 4, s. 117.

[38] F. Guesnet    , Żydowskie i niemieckie organizacje w Łodzi XIX wieku: typy i stosunki, [w:] Polacy-Niemcy-Żydzi w Łodzi w XIX i XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, pod red. P. Samusia    , Łódź 1997, s. 171.  

[39] APŁ, AmŁ 7148, k.  1-1v; APŁ, AmŁ 7148, k. 3-3v.

[40] Por. rozdział III.

[41] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 1-3. Szerzej por. w rozdziale VII.

[42] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 215-216; K. Stefański    , Architektura..., s. 132.

[43] APŁ, AmŁ 7157, nlb.

[44] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 174-177.

[45] APŁ, Rząd Gubernialny Piotrkowski, Wydział Administracyjny (dalej: RGP-Adm.) 9044, nlb. 

[46] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 113-114.

[47] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 170-171.

[48] Ogrzewanie odbywało się – o ile można sądzić z zachowanego projektu – w sposób bardzo nowoczesny, bo za pomocą rur umieszczonych w podłodze (Por.: APŁ, ŁGWŻ 4, s. 82).

[49] APŁ, ŁGWŻ 427, nlb; APŁ, ŁGWŻ 4, s. 43-74, 188-190.

[50] Por. przyp. 53.

[51] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 123, 125-126. 

[52] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 264-265. 

[53] Na skutek zablokowania omawianej sumy Komitet Remontu Synagogi nie mógł płacić dostawcom materiałów i wykonawcom robót, co postawiło go „w położeniu bez wyjścia”, APŁ, ŁGWŻ 4, s. 119-120. 

[54] APŁ, RGP-Adm. 9044, nlb.

[55] K. Stefański    , Architektura..., s. 46-52. 

[56] Ze względu na brak pełnych danych źródłowych nie udało się dotychczas odnaleźć aktów notarialnych z lat 90. XIX w., wspomnianych w Protokole opisania granic nieruchomości z 27.08.1898 r. (APŁ, ŁGWŻ 4, s. 22-24). Akty te nie zostały złożone przy pierwiastkowej regulacji hipoteki, zamiast nich ówczesny Zarząd Gminy Wyznaniowej Żydowskiej dostarczył Zaświadczenie Wydziału Budownictwa Magistratu m. Łodzi o powierzchni nieruchomości z 26.08. 1931 r. i Świadectwo Magistratu m. Łodzi o nadaniu numeru hipotecznego z 15.07.1932 r. – por. ASRŁ, Wydz. XX KW,  rep. 6528, Zb. dok., dok. nr 3 i 4. Por. również APŁ, ŁGWŻ 4, s. 264. Co do kształtu działki, por. plan dołączony do wspomnianego Protokołu opisania granic....

[57] Wskazywano tu, iż „mieszkańcy izraelici tamecznych stron [tj. Starego Miasta – J. W.] przyczyniali się przez cały czas do zwiększenia dochodów gazowni” i proszą o dar pieniężny lub obniżkę opłat związanych z wprowadzeniem oświetlenia gazowego – APŁ, ŁGWŻ 4, s. 240-241. Rezultatów prośby nie udało się ustalić.

[58] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 117-118.

[59] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 115, 116. Towarzystwo przeżywało wówczas najlepszy okres swych dziejów, czego wyrazem był wysoki kurs jego listów zastawnych – por.: L. Gajewicz    , Towarzystwo Kredytowe miasta Łodzi. Sześćdziesiąt lat na posterunku pracy obywatelskiej i pomocy dla własności nieruchomej miejskiej, Łódź 1932, s. 47-48.

[60] Por. bliżej: K. Badziak    , Instytucje finansowo-kredytowe w Łodzi do I wojny światowej, „Rocznik Łódzki” T. 25, 1977, s. 98-99; W. Puś    , Żydzi w Łodzi w latach zaborów. 1793-1914, Łódź 1998, s. 64-65; S. Pytlas    , Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864-1914, Łódź 1994, s. 106-107.

[61] Por. np.: APŁ, AmŁ 7165, nlb.

[62] O pracach tych szczegółowo w: APŁ, ŁGW 4, s. 269-279. Przykładowy wykaz prac przeprowadzanych w jednym roku budżetowym por.: APŁ, ŁGWŻ 4, s. 289.

[63] Por. np.: A. Żbikowski    , Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869-1919, wyd. 2, Warszawa 1995, s. 189.

[64] APŁ, RGP-Adm. 9507, nlb.

[65] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 269-279.

[66] K. Stefański    , Architektura..., s. 133. 

[67] Por.: K. Stefański    , Architektura..., il. 55. Fotografia z lat międzywojennych ze zbiorów Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, I-U-3892.

[68] K. Stefański    , Architektura..., s. 133. 

[69] APŁ, AmŁ 7161, nlb.; APŁ, AmŁ 7165, nlb.

[70] APŁ, AmŁ 7162, nlb. Zgodne to było ze zwyczajem panującym w innych częściach Królestwa Polskiego, zob.: APŁ, AmŁ 7162, nlb.

[71] APŁ, AmŁ 7165, nlb. O roli H. Altermana    i przyczynach zatrudnienia go na etacie Dozoru szerzej por. w rozdziale III.

[72] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 333-334. Możliwe, że powstał on na drodze powolnego przekształcenia i rozszerzenia obowiązków Komitetu Remontu Synagogi, ponieważ instytucja o takiej nazwie występowała nadal w kontaktach z władzami rosyjskimi (APŁ, ŁGWŻ 4, s. 16-17).

[73] Budziło to zastrzeżenia władz rosyjskich, co spowodowało, że w 1913 r. Dozór Bóżniczy postanowił ponownie wprowadzić dochody i wydatki synagogi do ogólnego budżetu gminy, por.: APŁ, ŁGWŻ 4, s. 337.

[74] APŁ, ŁGWŻ 4, s. 293-294.

[75] Por. szerzej: APŁ, Komisja Szacunkowa Miejska, 1307, nlb; APŁ, ŁGWŻ 102, s. 1-2.

[76] P. Wróbel    , Przed odzyskaniem niepodległości, [w:] Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. J. Tomaszewski    , Warszawa 1993, s. 121-126.

[77] Por.: Sprawozdanie Zarządu Łódzkiej Gminy Starozakonnych za czas od listopada 1914 r. do 31 grudnia 1915 r., Łódź 1916, s. 2-6.

[78] APŁ, ŁGWŻ 104, s. 16.

[79] Ówczesny skład Komitetu: E. Szykier    (przewodniczący), Zygmunt Lande   , Abraham S. Freund    (delegaci Zarządu Gminy), M. Warszawski   , Sz. Z. Sender   , B. Abramowicz   , M. L. Lubochiński   , M. Zalcman    – Sprawozdanie Zarządu Łódzkiej Gminy Starozakonnych za 1916 rok, Łódź 1917, s. 4.

[80] APŁ, ŁGWŻ 104, s. 1-2.

[81] Por. np.: APŁ, ŁGWŻ 104, s. 40.

[82] Tekst regulaminu zachował się w aktach łódzkiej gminy – APŁ, ŁGWŻ 52, s. 1-4. O sposobie zarządu synagog krakowskich por.: A. Żbikowski    , op. cit., s. 184, 187-188.

[83] APŁ, ŁGWŻ 140, s. 4-5.

[84] Funkcję tę pełnił na początku 1918 r. E. Szykier    – por.: APŁ, ŁGWŻ 140, s. 16.

[85] APŁ, ŁGWŻ 104, s. 19. Nowy Komitet objął synagogę 11 października 1917 r. i składał się z następujących osób: S. Berkego   , Szoela Fajna   , D. Hendelesa   , J. Kohna   , J. Widawskiego   , C. Wołkowicza   , H. Wróblewskiego   , A. Sendera   , L. Urbacha   , H. Zytnera    – Sprawozdanie Zarządu Łódzkiej Gminy Starozakonnych za 1917 rok, Łódź 1918, s. 4.

[86] Protestowały one przeciwko planom przeprowadzenia wyborów, na które pomysłodawcy uzyskali zresztą zezwolenie władz okupacyjnych – por.: APŁ, ŁGWŻ 104, s. 52-54.

[87] APŁ, ŁGWŻ 104, s. 61.

[88] APŁ, ŁGWŻ 140, s. 17, 23, 28, 58, 63-68, 70, 78-79.

[89] Por. np. dokumentację zawartą w zachowanych aktach gminy wyznaniowej: APŁ, ŁGWŻ 87, passim. Oto kilka cytatów: przy ul. Wolborskiej „straż honorową w synagodze pełnili skauci i skautki drużyny skautowej im. Tadeusza Kościuszki wraz ze Związkiem Młodzieży Polskiej Pochodzenia Żydowskiego »Żagiew«. Przed ołtarzem ustawiona była straż honorowa, przy proporcu – drużyny im. Kościuszki”. Izydor Szwarcman    „w słowach podniosłych [...] dał wyraz przywiązaniu i miłości żywionej przez obywateli żydowskich do ziemi polskiej”. Por. również: APŁ, ŁGWŻ 140, s. 19.

[90] Por. np.: APŁ, ŁGWŻ 140, s. 10, 36.

[91] Szerzej por. C. Brzoza    , Próby utworzenia żydowskiej organizacji paramilitarnej w Krakowie w 1918 r., „Studia Historyczne” R. 32: 1989, z. 2, s. 303-306.

[92] APŁ, ŁGWŻ 240, s. 1-2.

[93] Por. J. Tomaszewski    , Niepodległa Rzeczpospolita, [w:] Najnowsze..., s. 154-156.

[94] APŁ, ŁGWŻ 204, s. 7. Zaniepokojenie policji było tym bardziej zrozumiałe, że w tym samym czasie decydował się wynik tzw. małego traktatu wersalskiego, nakładającego na Polskę zobowiązania dotyczące ochrony mniejszości, por.: W. Michowicz    , Walka dyplomacji polskiej przeciwko traktatowi mniejszościowemu w Lidze Narodów w 1934 r., Łódź 1963, s. 11-13. Już w styczniu 1919 r. Zarząd Gminy dążył do ustanowienia kontroli nad treścią kazań i mów wygłaszanych w synagodze, powierzając ją nadrabinowi Lejzerowi Treistmanowi   , por.: APŁ, ŁGWŻ 204, s. 13.

[95] APŁ, ŁGWŻ 204, s. 2.

[96] APŁ, ŁGWŻ 204, s. 9.

[97] Kantor Perlmutter    pisał 22 lutego 1920 r. do Zarządu Gminy: „pensja [...] jaką pobieram (275 marek miesięcznie) nie starczy na wyżywienie jednej osoby w tak ciężkich warunkach, jakie obecnie przeżywamy. Uprzejmie przeto proszę Zarząd Gminy o łaskawe podwyższenie mi pensji przynajmniej do 1000 marek miesięcznie” – APŁ, ŁGWŻ 281, nlb.

[98] APŁ, ŁGWŻ 281, nlb.

[99] APŁ, ŁGWŻ 307, nlb.

[100] APŁ, ŁGWŻ 324, s. 1.

[101] Owe srebra to: „4 srebrne blachy, 2 srebrne korony, 2 srebrne rączki do wskazywania przy czytaniu rodałów, 4 srebrne części składowe rodałów i 1 srebrny świecznik o sześciu świecach” – APŁ, ŁGWŻ 324, s. 15.

[102] Por. m.in.: APŁ, Urząd Wojewódzki Łódzki 2507/k, s. 488-489.

[103] Gmina Wyznaniowa Żydowska w 1928 r., Łódź 1929, s. 11.

[104] Ibidem, s. 44.

[105] Nowy komitet synagogi gminnej, „Kronika Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi” 1929, nr 2/3, s. 44.

[106] APŁ, ŁGWŻ 281, nlb.; APŁ, ŁGWŻ 307, nlb.

[107] APŁ, ŁGWŻ 324, s. 9.

[108] Por. np.: APŁ, ŁGWŻ 324, s. 11-12; Bilans Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi za 1928 rok, [w:] Gmina Wyznaniowa Żydowska w 1928 r., Łódź 1929, nlb.

[109] APŁ, ŁGWŻ 324, s. 25.

[110] APŁ, ŁGWŻ 341, s. 3, 14.

[111] Gmina Wyznaniowa Żydowska w 1928 r., Łódź 1929, s. 43.

[112] Nowy kantor, „Kronika Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi” 1929, nr 2/3, s. 44.

[113] APŁ. ŁGWŻ 437, s. 1-2.

[114] APŁ, ŁGWŻ 442.

[115] Archiwum Sądu Rejonowego w Łodzi (dalej: ASRŁ), Wydział (dalej: Wydz) XX Ksiąg Wieczystych (dalej: KW),  rep. 6528, Zb. dok., dok. nr 3 i 4.

[116] ASRŁ, Wydz. XX KW,  rep. 6528.

[117] S. Huberband    , The Destruction of the Synagogues in Lodz, [w:] Lodz Ghetto. Inside a Community under Siege, ed. by A. Adelson    , R. Lapides    , New York 1989, s. 69.

[118] Przemówienie Prezesa Zarządu Gminy Żydowskiej J. L. Mincberga    wygłoszone w dniu 11 listopada 1929 r. w synagodze przy ul. Wolborskiej, „Kronika Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi” 1929, nr 2/3, s. 34-36.

[119] Uroczystości i reprezentacje, „Kronika Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi” 1931 nr 1, s. 27. Podczas uroczystości ku czci J. Piłsudskiego    przemówienie wygłosił również J. L. Mincberg   .

[120] APŁ, ŁGWŻ 341, s. 8.

[121]  S. Huberband    , op. cit., s. 69.

[122] APŁ, AmŁ 20364, nlb.

[123] Por.: APŁ, AmŁ 20364, nlb.

[124] APŁ, ŁGWŻ 331, nlb.

[125] Warunki mieszkaniowe dozorcy nie były dobre. W 1928 r. władze budowlane uznały pomieszczenie zajmowane przez niego na posesji gminy (komórka ok. 5 m²) za nienadające się do zamieszkania. Por.: APŁ, AmŁ 20364, nlb.

[126] I. Rubin    , Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją, Londyn 1988, s. 172.

[127] S. Huberband    , op. cit., s. 71.

[128] S. Huberband    , op. cit., s. 71. 

[129] APŁ, AmŁ 20364, nlb.

[130] S. Huberband    , op. cit., s. 71. 

[131] Por.: APŁ, AmŁ 1567, s. 27.

[132] Por.: ASRŁ, Wydz. XX KW,  rep. 6528, Zb. dok., dok. nr 2.

[133] Por. np.: AmŁ 7144, nlb.

[134] APŁ, AmŁ 20364, nlb.

[135] APŁ, ŁGWŻ 427, nlb.

[136] APŁ, ŁGWŻ 331, k. 62.

[137] Tak chyba należy rozumieć informacje zawarte w piśmie Dozoru, zachowanym w jednym z poszytów Akt Magistatu Łodzi (APŁ, AmŁ 7155, k. 54), wyraźnie mówiące o „domu modlitwy” na nieruchomości S. Wiślickiego    (nr hipoteczny 202), mającej być podarowaną gminie żydowskiej, podczas gdy posesja nosząca nr hipoteczny 202, znajdowała się już od wielu lat w posiadaniu Dozoru Bóżniczego.

[138] Por.: APŁ, AmŁ 20364, nlb.

[139] APŁ, Towarzystwo Kredytowe miasta Łodzi 182, k. 193.

[140] APŁ, AmŁ 20364, nlb.

[141] APŁ, AmŁ 20364, nlb.