Domy modlitwy - przypisy

Jacek Walicki  "Synagogi i Domy Modlitw w Łodzi" Str. 84

 


 

[1] H. M. Rabinowicz    , The Legacy of Polish Jewry, New York 1965, s. 129; A. Unterman    , Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 2000, s. 273.

[2] Por. niżej, s. 89.

[3] Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), Akta miasta Łodzi (dalej: AmŁ) 1630, s. 116.

[4] APŁ, AmŁ 1586, s. 16-17.

[5] Por. rozdział III.

[6]  M. Nogacz    posiadał najlepszy żydowski dom zajezdny, który mieścił się w jednopiętrowym, murowanym domu. Wszystkie pozostałe zajazdy żydowskie były „bardzo skromne” – F. Friedman    ,  Dzieje Żydów w Łodzi  od  początków  osadnictwa Żydów do r. 1863, Łódź 1935, s. 177-178.

[7] APŁ, AmŁ 1565, s. 427.

[8] APŁ, AmŁ 1565, s. 430. 

[9] APŁ, AmŁ 1565, s. 468. Por. również: W. Puś    , Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914, Łódź 1998, s. 168.

[10] Notabene, chasydzi ci natychmiast zerwali urzędowe pieczęcie ze swych rodałów i nadal odprawiali nabożeństwa. Dzierżawca rodału musiał powtórnie udać się do władz miejskich w sprawie interwencji – APŁ, AmŁ 1565, s. 471-472.

[11] APŁ, AmŁ 1565, s. 473. Po kilku dniach doszli do porozumienia z dzierżawcą. 

[12] APŁ, Anteriora Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego (dalej: RGP-Ant.) 2535, s. 461-463.

[13] APŁ, AmŁ 7152, nlb.

[14] APŁ, AmŁ 7142, k. 33v, k. 166v.

[15] APŁ, AmŁ 7143, k. 24-24v.

[16] Por. np.: APŁ, AmŁ 7147, k. 4v; APŁ, AmŁ 7148, nlb.

[17] 10 zatwierdzonych przez Komisję Rządowa i 5 zatwierdzonych w latach późniejszych przez Policmajstra m. Łodzi – APŁ, AmŁ 7152, nlb.

[18] APŁ, AmŁ 7152, nlb.

[19] W 1891 r. pisze o tym Policmajster m. Łodzi – Policmajster m. Łodzi (dalej: PmŁ) 579, nlb.

[20] Por. np.: APŁ, AmŁ 7147, k. 17-18. Szerzej o kontraktach, w tym o taryfie za czytanie roda-łu, por. w rozdziale o synagodze gminnej na Wolborskiej.

[21] Nabożeństwo to odprawiali rzekomo „sami sobie”, bez jego udziału, przyjezdni kupcy z różnych stron Imperium Rosyjskiego, por.: APŁ, AmŁ 7147, k. 190-190v.

[22] APŁ, AmŁ 7150, nlb.

[23] Takiego dochodu nie wykazuje już, zawierający także dane porównawcze z budżetu lat 1885-1887, Projekt budżetu na lata 1888-1891, APŁ, AmŁ 7154, nlb. Por. również: APŁ, AmŁ 7167, k. 22-23; APŁ, Łódzka Gmina Wyznaniowa Żydowska (dalej: ŁGWŻ) 1, s. 1-3.

[24] Informację o takiej propozycji por.: APŁ, AmŁ 7148, k. 3-3v. Władze gubernialne uważały, że obowiązujące przepisy (Reskrypt Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Duchowych i Oświecenia Publicznego z 23.01.1827, nr 553/86) dopuszczają istnienie prywatnych domów modlitwy z zastrzeżeniem, by nie powodowało to zmniejszenia dochodów Dozoru Bóżniczego. Prośby o ich zamknięcie przez władze były więc, według nich, pozbawione podstawy prawnej. Tekstu wspomnianego reskryptu nie udało się odnaleźć – nie jest umieszczony w późniejszych urzędowych zbiorach dokumentów, jak np. Постановления относящиеся к действиям губернских правлений и уездных начальников. Ведомство Духовных Дел. Распоряжения относящиеся до римско-католическаго, евангелическаго и еврейскаго вероисповеданий и общия, относящиеся до всех вероисповеданий, Варшава 1867, passim.

[25] Por.: APŁ, AmŁ 7167, k. 22-23; APŁ, ŁGWŻ 1, s. 1-3.

[26] Świadczy o tym brak pozycji „opłaty domów modlitwy” w kolejnych budżetach Dozoru (por. np.: APŁ, AmŁ 7157, nlb.), jak też brak świadectw Dozoru Bóżniczego w aktach dotyczących zatwierdzania domów modlitwy przez Gubernatora Piotrkowskiego – znajdują się tam tylko zaświadczenia rabina łódzkiego (por.: APŁ, Rząd Gubernialny Piotrkowski, Wydział Administracyjny (dalej: RGP-Adm. 9361, nlb.).

[27] Władze miejskie uważały, że należy najpierw sporządzić spisy wszystkich domów modlitwy i uczęszczających do nich osób, a sprawa likwidacji modlitewni istniejących bez pozwolenia zależy od decyzji władz gubernialnych, których jednak prawdopodobnie o całej propozycji nie poinformowały, por.: APŁ, AmŁ 7167, k. 21-22.

[28] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 50-51.

[29] APŁ, PmŁ 579, nlb.

[30] APŁ, PmŁ 579, nlb.

[31] Jeszcze na początku lat 90. XIX w. obieg dokumentacji był prostszy, a oględzin pomieszczeń dokonywała tylko policja miejska; natomiast w sprawie opinii politycznej o założycielach wypowiadał się naczelnik powiatowego zarządu żandarmerii. por.: APŁ, PmŁ 579, passim.

[32] Por. np.: APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 82-82v.

[33] Por. np.: APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 272.

[34] Por. np.: APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 82-82v.

[35] Por.: APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 83.

[36] Por. np.: APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 197.

[37] Свод учреждений и уставов управления духовных дел иностранных исповеданий христианских и иноверных, изд. 1896 г., Свод Законов, т. XI, ч. 1.

[38] J. Kirszrot    , Prawa Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1917, s. 11-12.

[39] APŁ, RGP-Adm. 9361, k. 167-168. Podobnie postępowano w Warszawie, por.: APŁ, RGP-Adm. 9507, k. 40-40v.

[40] APŁ, RGP-Adm. 9507, k. 1-3, 6-10v; k. 41-42v.

[41] APŁ, RGP-Adm. 9507, k. 43-44; APŁ, PmŁ 1872, nlb.

[42] Wiele przykładów por.: PmŁ 1868, nlb.

[43]  APŁ, RGP-Adm. 9507, k. 56-59.

[44] Por.: APŁ, ŁGWŻ 1, s. 276.

[45] APŁ, PmŁ 1877, nlb.

[46] APŁ, PmŁ 1879, nlb.

[47] J. Kirszrot    , Prawa..., s. 12. Jak podaje tenże autor, prowadziło to do „licznych nieporozumień” między chcącymi otwierać bóżnice a władzami policyjnymi i Zarządem Gminy Starozakonnych w Warszawie.

[48] 19 lipca 1911 r. Policmajster m. Łodzi przesłał do Piotrkowa prośbę o otwarcie domu modlitwy przy ul. Cegielnianej 56, popartą podpisami wielu (ok. 25) kupców 1. gildii, członków Dozoru Bóżniczego i Rabina. Do zatwierdzenia jednak nie doszło; zapewne gubernator uznał, że nie jest to zgoda całej gminy – APŁ, PmŁ 1879, nlb.

[49] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 309-311. Inna podobna sprawa: APŁ, PmŁ 1878, nlb.

[50] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 286-287.

[51] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 337-338.

[52] Wcześniej zwrócił na to uwagę F. Guesnet    , Żydowskie i niemieckie organizacje w Łodzi XIX wieku: typy i stosunki, [w:] Polacy-Niemcy-Żydzi w Łodzi w XIX-XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, pod red. P. Samusia    ,  Łódź 1997, s. 192.

[53] APŁ, PmŁ 1871, nlb.

[54] APŁ, PmŁ 1864, nlb.

[55] APŁ, Rząd Gubernialny Piotrkowski, Wydział Budowlany (dalej: RGP-Bud.) 4335, nlb., RGP-Bud. 6147, nlb.; K. Stefański    , Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta, 1821-1914, Łódź 1995, s. 136.

[56] APŁ, PmŁ 1870, nlb.

[57] APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 59v, 61, 80.

[58] APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 112, 114, 115.

[59] APŁ, PmŁ 1864, nlb.; APŁ, ŁGWŻ 1, s. 56-57.

[60] APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 42-42v.

[61] APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 144, 146-146v, 149.

[62] APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 164, 167-167v, 197.

[63] APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 272-273, 275.

[64] APŁ, RGP-Adm. 9255, k. 207-207v, 223, 225; ŁGWŻ 1, s. 151.

[65] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 195.

[66] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 124.

[67] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 167-168.

[68] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 112-114.

[69] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 199-200. Wykaz osób uczęszcających do tej modlitewni sporządzony jest – jako jeden z nielicznych – nie w języku rosyjskim, lecz niemieckim. Być może, wspomniany w nim Jakub Hirszberg   , to jeden z współwłaścicieli firmy „Hirszberg i Wilczyński”, założonej właśnie przez Żydów niemieckich.

[70] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 107.

[71] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 229-230.

[72] Por.: J. Walicki    , Juden und Deutsche in der Lodzer Selbstverwaltung 1917-1939, [w:] Polen, Deutsche und Juden in Lodz 1820-1939. Eine schwierige Nachbarschaft, Hrsg. von J. Hensel    , Osnabrück 1999, s. 227.

[73] APŁ, ŁGWŻ 1, s. 92-93.

[74]  Por. uzasadnienia próśb o otwarcie czasowych domów modlitwy na okres świąt: APŁ, PmŁ 1864-1881, passim. Por. także: P. Spodenkiewicz    , Zaginiona dzielnica. Łódź żydowska – ludzie i miejsca, Łódź 1998, s. 77-78.

[75] APŁ, PmŁ 1864, nlb.

[76] APŁ, PmŁ 1864, nlb. W sali mogło pomieścić się 80 ludzi.

[77] Wcześniejszych materiałów dotyczących tej sprawy nie udało się odnaleźć.

[78] Przykład pisma zawierającego taką delegację na rok 1899 znajduje się [w:] APŁ, PmŁ 1886, nlb.

[79] APŁ, PmŁ 1864, nlb. Tamże oryginał takiego zezwolenia dla Szymona Halperna    z 26.08.1896 r. O konieczności otwierania czasowych domów modlitwy pisał też rabin E. Majzel    (APŁ, PmŁ 1864, nlb.).

[80] APŁ, PmŁ 1864, passim.

[81] Por np.: APŁ, PmŁ 1864, nlb.

[82] Policmajster powoływał się tu na brak nowych podań o otwarcie stałych domów modlitwy, który miał dowodzić rzekomego pokrycia zapotrzebowania na miejsca do modlitwy (APŁ, ŁGWŻ 1, s. 101-102), „zapominając”, iż rozpatrywanie podań zostało zablokowane z powodu przekroczenia dopuszczalnej ilości modlitewni (por. wyżej, s. 85).

[83] APŁ, PmŁ 1864, nlb.

[84]  Por.: APŁ, Urząd Wojewódzki w Łodzi 2512, s. 32-38.

[85]  Por. APŁ, ŁGWŻ 305/a, passim.

[86]  P. Spodenkiewicz    , Zaginiona..., s. 76-78.